در پی افزایش حفاری‌های غیرمجاز گروه‌های ناشناس و نیز گسترش ساخت‌وساز غیرقانونی در اطراف تندیس‌های بودای بامیان، کارشناسان درباره احتمال ریزش این دره تاریخی در یک دهه آینده هشدار دادند.

نشریه «آرت نیوزپیپر» (The art newspaper) روز پنجشنبه، ۲۱ بهمن، به نقل از برخی منابع نوشت که گروه‌های ناشناس که به نظر می‌رسد اغلب قاچاقچیان خارجی‌اند، پس از تسلط طالبان بر افغانستان به طمع کشف عتیقه و آثار باستانی در اطراف تندیس‌های بودای بامیان حفاری می‌کنند. منابعی از داخل گروه طالبان نیز بدون افشای هویت، این خبر را تایید کرده‌اند.

این مکان که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت است، زمانی میزبان تندیس‌های بودای بامیان، معروف به صلصال و شهمامه متعلق به قرن ششم بود که روی صخره‌ها تراشیده شده بودند. طالبان در سال ۲۰۰۱ این تندیس‌ها را منفجر کردند؛ با این حال در سال ۲۰۰۳، این منطقه در فهرست میراث جهانی یونسکو (در معرض خطر) قرار گرفت. اکنون پس از تسلط دوباره طالبان بر افغانستان، کار ساختمان‌سازی و حفاری سریع در اطراف صخره‌ تندیس‌های بودا، هم‌زمان با عوامل محیطی، خطر تخریب سریع دره بامیان و میراث هزار ساله آن را افزایش داده است.

 یک منبع نزدیک به وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان که به دلیل ترس از انتقام‌گیری نخواست نامش فاش شود، در گفت‌وگو با این روزنامه تایید کرد که حفاری‌ها در دو مکان جداگانه انجام می‌شوند؛ اولی در صخره بالای طاقچه بودای صلصال به عمق حدود ۴۰ تا ۵۰ متر و دومی در کنار پایه‌های بودا روی زمین. این دو مکان هر دو غارهایی مدفون‌شده دارند که برخی از آن‌ها هرگز قبلا باز نشده‌اند.

 غلامرضا محمدی، هماهنگ‌کننده پیشین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) در بامیان، در گفت‌وگو با روزنامه آرت، با تاکید بر اینکه حفاری‌ها را قاچاقچیان بین‌المللی و با حمایت طالبان انجام می‌دهند، گفت: «آن‌ها غارهایی را باز کردند که باز نشده بودند و ما نمی‌دانستیم چه چیزی در آن‌ها وجود دارد؛ بنابراین هیچ‌کس نمی‌داند چه چیزی پیدا کردند.» او با اطمینان تصریح کرد: «افرادی که این حفاری‌ها را انجام دادند، دانش باستان‌شناسی داشتند و با جغرافیای بامیان آشنا بودند. آن‌ها دقیقا می‌دانستند که غارها کجا قرار دارند. پس این نشان می‌دهد که آن‌ها قاچاقچیان بین‌المللی‌اند.»

با این حال، به گزارش منابع محلی که این حفاری‌ها را شاهد بودند، اعضای گروه حفاری به زبان اردو صحبت می‌کردند. این ادعا را یک منبع نزدیک به وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان نیز تایید کرد.

دو تن از ساکنان بامیان که درباره این مکان باستانی اطلاعات جامعی دارند، تایید کردند که در طول مدت کاوش‌ها، این منطقه به روی رفت‌وآمد عمومی بسته شده بود. به گفته آن‌ها، پس از پایان حفاری، زمین بالای طاقچه بودای صلصال مخلخل شده و در محل، خاک تازه وجود دارد که همه نشانه‌هایی از حفاری اخیرند.

ملا عبدالله سرحدی، والی طالبان در بامیان،  ۲۸ ژانویه در گفت‌وگو با خبرگزاری دویچه وله آلمان، خبر حفاری دره بامیان را تایید کرد اما بعدا اظهارات خود را پس گرفت.

توسعه شهری، خطر دیگر برای میراث فرهنگی بامیان

در کنار حفاری‌های خودسرانه، ساخت‌وساز غیرمجاز نیز خطر از بین رفتن ماهیت فرهنگی این مکان تاریخی را افزایش داده است. بر اساس یافته‌های روزنامه آرت، پس از تسلط طالبان بر افغانستان، مقرراتی که در دو دهه اخیر برای حفاظت از مکان تاریخی دره بامیان گذاشته شده بود، برداشته شد و ساخت‌وسازهای خارج از برنامه توسعه فرهنگی بامیان در اطراف تندیس‌های بودا در حال گسترش است؛ این در حالی است که طبق دستورالعمل یونسکو در سال ۲۰۰۷، زمین‌های ثبت شده در اطراف تندیس‌های بودا، از جمله منطقه مقابل آن، قابل ساخت یا معامله نیستند. به همین دلیل، دولت پیشین افغانستان زمین‌های منطقه حفاظت‌شده را از مردم خرید و قرار بود این مناطق دولتی شوند. اما مقدمات این برنامه تا قبل از تسلط طالبان نهایی نشد و اکنون با از بین رفتن همه قواعد محافظت از این مکان تاریخی، مردم در زمین‌های حفاظت شده شروع به ساخت‌وساز کرده‌اند؛ مسئله‌ای که نه تنها منظره تاریخی تندیس‌های بودا بلکه آنچه از شهر باستانی مدفون‌شده باقی مانده را هم خراب کرده است.

علاوه بر این، به گفته محمدی، هماهنگ‌کننده پیشین یونسکو در بامیان، مسئولان جدید استان بامیان سایر اقدام‌های حفاظتی مانند برف‌زدایی از صخره‌ها یا پاکسازی کانال‌های آب و ساخت سیستم‌های آبیاری برای جلوگیری از طغیان آب در منطقه را هم انجام نمی‌دهند.

از سوی دیگر، این مکان تاریخی بارها هدف غارت و خرابکاری قرار گرفته است. بیشترین سرقت‌ها از این محل در هرج‌ومرج روزهای اول تسلط طالبان بر افغانستان در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ اتفاق افتاد. در این دوره، به دو انبار بزرگ آثار باستانی ارزشمند یکی در نزدیکی بودای صلصال و دیگری در مجاورت فرهنگسرای بامیان حمله شد.

به گفته منبع نزدیک به وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان و یک منبع ناشناس دیگر که مستقیما از اقلام مسروقه مطلع است، سر یک بودا که ارزش آن ۱۰۰ هزار دلار تخمین زده می‌شود و نیز سکه‌هایی که گمان می‌رود بیش از هزار سال قدمت داشته باشند، از جمله موارد به سرقت‌رفته‌اند. یک منبع نزدیک به این وزارتخانه می‌گوید که طالبان کارمندان پیشین وزارت اطلاعات و فرهنگ را مسئول این دزدی‌ها می‌دانند اما آنان این موضوع را تکذیب می‌کنند. 

محمدی، مسئول پیشین یونسکو در بامیان، در این مورد گفت: «اکنون همه‌چیز از بین رفته است؛ حالا باید منتظر باشیم و ببینیم که این آثارمسروقه از کدام نمایشگاه بین‌المللی سر در می‌آورند.»

به گفته محمدی، موانع و دروازه‌های امنیتی که برای محافظت از محل نگهداری آثار باستانی بامیان از جمله مینیاتورهای طلاکاری شده، مجسمه‌های بودا، استوپه‌ها (تپه‌های کهن مقدس) و سایر بقایای گرانبها بود، اکنون تخریب و شکسته شده‌اند و غارها کاملا در معرض دیدند. او تصریح کرد: «اکنون نه نگهبانی وجود دارد و نه قفلی. هر کسی می‌تواند با استفاده از یک پیچ‌گوشتی ساده یکی از این نقاشی‌های زیبا را به دست بیاورد.»

نگرانی‌هایی که محمدی مطرح می‌کند، در کلام سایر اهالی بامیان نیز آشکار است. یکی از ساکنان محلی که نخواست نامش فاش شود، به روزنامه آرت گفت: «امروزه با نگاهی به دره بامیان تصور اینکه زمانی یک مکان تاریخی زیبا بوده، دشوار است.» او تاکید کرد کسی نیست که نگرانی‌های او یا سایر ساکنان را بشنود زیرا به نظر می‌رسد طالبان این اتفاق‌ها را تایید می‌کند و با آن موافق است.